सुविन्द्र श्रेष्ठ
सुकरातको पाइला : विस्तृत समीक्षा
१. कृतिको परिचय
डा. गोविन्दराज भट्टराईको सुकरातको पाइला नेपाली उपन्याससाहित्यमध्ये दार्शनिक धरातलमा लेखिएको महत्त्वपूर्ण कृति हो। उपन्यासमा लेखकले आफ्नो अनुभव, अवलोकन, शैक्षिक जीवन, युद्धपश्चातको समाज र अस्तित्ववादी चिन्तनलाई जोडेर प्रस्तुत गरेका छन्। पाँचौँ संस्करणसम्म पुगेको यो कृति नेपाली पाठकको विशेष चासो र स्वीकार्यता प्राप्त कृतिमध्ये एक हो।
⸻
२. शीर्षकको सार्थकता
“सुकरातको पाइला” शीर्षक स्वयं दार्शनिक छ। सुकरात पश्चिमी दर्शनको आधारशिला हुन्, जसले जीवन र ज्ञानप्रति प्रश्न उठाउने संस्कारको थालनी गरे। उपन्यासले पनि त्यही विचारलाई आत्मसात् गर्दै पात्रहरूलाई आफ्नै निर्णय लिन प्रेरित गर्दछ। यसरी, शीर्षकले उपन्यासको मूल भाव — स्वतन्त्र निर्णय र ज्ञानको खोज — स्पष्ट रूपमा प्रकट गर्दछ।
⸻
३. मुख्य सूत्र र दार्शनिक आधार
उपन्यास दुई मुख्य सुकरातीय भनाइसँग गाँसिएको देखिन्छ :
1. “मानिसले आफ्नो निर्णय आफैं गर्नुपर्छ।”
2. “साँचो ज्ञान भनेको यही हो कि, म केही पनि जान्दिनँ भन्ने थाहा हुनु हो।”
यी दुई आधारले उपन्यासको दार्शनिक संरचना बनाउँछन्।
• पहिलो भनाइले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, निर्णयक्षमता र जिम्मेवारी को सवाल उठाउँछ।
• दोस्रो भनाइले विनम्रता, आत्मज्ञान र निरन्तर प्रश्न–खोज को महत्त्वलाई जोड दिन्छ।
सुकरातको दर्शन आत्मज्ञानमा आधारित छ। उनको प्रसिद्ध भनाइ छ– “Know thyself” अर्थात् “आफ्नै आत्मालाई चिन्नु।” आत्मज्ञान बिना कुनै निर्णय पूर्ण र विवेकपूर्ण हुन सक्दैन।
• निर्णय भनेको केवल रोजाइ मात्र होइन, त्यसको परिणामलाई स्वीकार्ने साहस पनि हो।
• अरूको दबाब वा blind अनुकरणबाट गरिएको निर्णय क्षणिक हुन सक्छ, तर विवेकपूर्ण आत्म-जागरूकतासँग जोडिएको निर्णय दीर्घकालीन र स्थायी हुन्छ।
• सुकरातका लागि निर्णय नै नैतिकताको आधार थियो। मानिसले गलत वा अन्यायपूर्ण काम नगरी सत्य र न्यायतर्फ उन्मुख हुनु उसको आफ्नै निर्णयको प्रतिफल हो।
⸻
४. कथा–वस्तु र संरचना
उपन्यासमा कथावाचक (लेखककै प्रतिरूप) को जीवनयात्रा प्रस्तुत गरिएको छ।
• विश्वविद्यालयीय अनुभव
• प्राध्यापक–विद्यार्थीबीचको सम्बन्ध
• शिक्षा प्रणालीको असन्तुलन
• सामाजिक-राजनीतिक परिस्थितिको प्रभाव
यी सब घटनालाई आत्मानुभूतिसँगै दार्शनिक ढङ्गले उतारिएको छ।
यसको संरचना परम्परागत कथात्मक भन्दा बढी दार्शनिक आत्मकथात्मक शैलीमा छ, जसमा जीवनका घटनाहरू प्रश्न, तर्क र चिन्तनमार्फत अघि बढ्छन्।
⸻
५. पात्रचित्रण
पात्रहरू प्रतीकात्मक छन् :
• कथावाचक/लेखक : विवेकशील, खोजीप्रवृत्ति भएको व्यक्तित्व, जो जीवनका उत्तरहरू खोजिरहेको छ।
• विद्यार्थी र सहकर्मीहरू : सामाजिक यथार्थ र शैक्षिक वातावरणका प्रतिनिधि।
• सुकरातीय आदर्शहरू : प्रत्यक्ष पात्र नभए पनि विचारका रूपमा सर्वत्र व्याप्त।
⸻
६. शैली र भाषा
• भाषा शैक्षिक, दार्शनिक र आत्मस्वीकृतिपूर्ण छ।
• कतैकतै आत्मकथात्मक संस्मरण जस्तो लाग्छ, कतैकतै अस्तित्ववादी निबन्ध।
• कथामा संवाद, प्रश्नोत्तर र आत्मसंवादको प्रयोगले सुकरातीय तर्क–पद्धतिको अनुभूति दिलाउँछ।
⸻
७. मूल भाव र सन्देश
• स्वतन्त्र सोच्न सक्ने मान्छे नै सचेत नागरिक हो।
• शिक्षा केवल पाठ्यपुस्तकको सीमामा छैन, जीवनकै अनुभव हो।
• ज्ञानको मूल आधार प्रश्न गर्ने क्षमता र आत्मचेतनामा छ।
• समाजमा विद्यमान युद्ध, असन्तुलन र भ्रमबीच पनि व्यक्तिको विवेक र निर्णय सर्वाधिक महत्वपूर्ण हुन्छ।
⸻
८. समालोचक दृष्टि
• समालोचकहरूले यसलाई “स्थायी अर्थ, निश्चित लक्ष्य र सामूहिक गन्तव्य नभएको युगको रोचक प्रतिविम्ब” भनेका छन्।
• डा. दुर्गाप्रसाद भण्डारीले यसलाई युद्धसाहित्यकै उत्कृष्ट कडीको रूपमा स्वीकार गरेका छन्।
• यस कृतिमा आत्मानुभूति प्रधान भए पनि यसले व्यक्तिगत स्तर पार गरेर सामूहिक चिन्तनमा पुर्याउँछ।
⸻
९. योगदान र महत्त्व
• नेपाली साहित्यमा दार्शनिक–अस्तित्ववादी उपन्यास लेखनको महत्वपूर्ण अभ्यास।
• शिक्षा र समाजबीचको सम्बन्धबारे गहिरो प्रश्न उठाउने प्रयास।
• युद्धपश्चातको युगीन पीडा, मोहभंग र खोजलाई साहित्यिक रूप दिने योगदान।
⸻
१०. निष्कर्ष
सुकरातको पाइला नेपाली उपन्याससाहित्यमात्र होइन, सम्पूर्ण विचारपरक लेखनको क्षेत्रमा एक गम्भीर उपलब्धि हो। यसले पाठकलाई पढ्दा मात्र मनोरञ्जन दिँदैन, बरु सोच्न, आत्मविश्लेषण गर्न र जीवनका गहिरा प्रश्नहरूसँग संवाद गर्न बाध्य पार्छ।
यसरी हेर्दा, सुकरातको दर्शन केवल दार्शनिक सन्देश होइन, आजको युगका विद्यार्थी, शिक्षक, नीति निर्माता, र प्रत्येक सचेत नागरिकका लागि जीवनपथ निर्देश गर्ने शाश्वत सत्य हो।
यसरी पनि भन्न सकिन्छ— सुकरातको पाइला एउटा पुस्तक होइन, जीवनतर्फ उन्मुख प्रश्नहरूको बाटोमा हिँडाइएका “सुकरातीय पाइला” हरूको खोज हो।
